کرونا و ویروس کووید، در طول ماه های گذشته چنان بر اقتصاد و فرهنگ و اجتماع در سطح جهان تاثیر گذاشته که شاید بتوان از جنبه هایی، جهان را به دوره قبل از کرونا و بعد از کرونا تقسیم کرد! همان طور که در طول قرون و اعصار مختلف، بیماری ها، میکروب ها، ویروس ها و جنگ ها و اتفاقات دیگر بر جهانیان و زیست آنان تاثیر گذاشته، بحران کرونا نیز از آن دست اتفاقاتی است که آثار و تبعات فراوانی در طول این ماه ها بر زندگی ما گذاشته و اثرات مهمی نیز در آینده برجای خواهد گذاشت.
شاید تحلیل و واکاوی بحران کرونا، مشکلات ناشی از آن و یا فرصت هایی که ایجاد خواهد کرد، در میانه بحران و در این وضعیت، خیلی دقیق و کارشناسی و علمی نباشد، لیکن در این وضعیت که به علل مختلف بسیاری از صاحبان کسب و کارها و مجموعه های مختلف خصوصا در زمینه های گردشگری و تفریحی و غذایی دچار آسیب و بحران هستند، لازم است از زوایای مختلفی به این مسئله نگاه کنیم؛ از همین روست که من در این مقال بر آنم که فارغ از تهدیدها و مشکلات که همه بر آن واقفیم، به فرصت های ایجاد شده به واسطه بحران کرونا در اقتصاد کشورمان بپردازم. اگر به این معتقد باشیم که در هر زمانه ای حتی در این دوران منحوس کرونا هم به هر طریق، فرصت هایی ایجاد خواهد شد، پس با بهره گیر از این فرصت ها می توانیم بگوییم شانس در خانه مان را زده است! مگر شانس چیزی غیر از بهره گیری از فرصت هاست؟ مثال جالب آن اینجاست که بحران کرونا، گردشگری در خیلی از کشورهای دنیا را دچار مشکل کرد و آسیب های جبران ناپذیری به آن وارد کرد از جمله در آژانس ها و هتل ها و تورهای ایران خودمان! و در این میان کشوری مثل ارمنستان با تزریق واکسن به توریست های ایرانی در همین بحران، استفاده مطلوب را برد و چقدر دلار از ایرانی ها به جیب زد!! این همان استفاده از فرصت هاست که کشور همسایه مان از آن استفاده کرد و می تواند به عنوان الگویی برای بهره گیری از فرصتهای دیگر پیش رو اقتصاد کشورمان و کسب و کار خودمان باشد.
در یک نگاه کلی رویکردها در قبال این بحران و دوران پس از آن به سه شکل است:
اول؛ شناخت و استفاده از فرصت های ناشی از بحران کرونا به صورت مبتکرانه و خلاقانه
دوم؛ انفعال و به انتظار نشستن و پیرو بودن
سوم؛ ناامیدی و یاس و اعلام شکست!
من در این میان، گزینه اول را پیشنهاد می دهم و به فرصت های ناشی از بحران کرونا و استفاده از ابتکار و خلاقیت برای بهره گیری از آنها می اندیشم. به قول بسیاری، این ویروس بسان معلمی است که با سختی به ما درس می دهد و البته درس های سختی هم می دهد! پس باید از او آموخت و برای طی کردن مسیر سخت دانش آموزی از آن آماده بود.
اما فرصت های ایجاد شده در دوران پسا کرونا چیست؟ برای نمونه به برخی از این فرصتها بدون اولویت خاصی اشاره می کنیم:
۱ – اهمیت بیشتر تکنولوژی و فضای دیجیتال
در طول سالهای گذشته، هر روز اهمیت فضای مجازی، فروش آنلاین، دیجیتال مارکتینگ و تبلیغات و بازاریابی مجازی بیش از پیش شده است. فروشگاه های اینترنتی، نرم افزارها و اپلیکیشن های متعدد و استارت آپ های متنوع در حوزه فروش کالا و ارائه خدمات، سراسر زندگی ما را فرا گرفته اند. اما بعد از کرونا، بی گمان مزیت و اهمیت این فضا و این عرصه بیش از پیش خواهد شد. خوشبختانه ایران در زمینه اینترنت پرسرعت و بسترها و زیرساخت های تکنولوژیک، شرایط نسبتا خوبی دارد و این عرصه یک فرصت بزرگ برای همه به وجود خواهد آورد که بیش از پیش به این موضوع بپردازند. هر کسب و کاری باید از فرصت فروش آنلاین استفاده کند؛ همه شرکت ها و تولید کننده ها هم باید بتوانند خدمات خود را که به صورت آنلاین عرضه کنند، خدمات مشاوره و آموزش باید بیش از پیش دیجیتالی شود، بانک ها و بیمه ها باید بیش از پیش خدمات شان را به صورت آنلاین و مجازی ارائه دهند و همین مسیری که پیش گرفته اند، ادامه دهند؛ جوانانی که می خواهند کسب و کاری راه بیندازند باید از این فرصت بزرگ استفاده کنند و بدون نیاز به اجاره مغازه و هزینه های جاری یک مکان فیزیکی به سمت راه اندازی هر چه بیشتر استارت آپ ها حرکت کنند. دنیای پساکرونا، دنیایی به شدت دیجیتالی تر و آنلاین تر است! اگر هر شرکت و کسب و کاری بخواهد که موفق شود باید از این فرصت حداکثر استفاده را ببرد. دیروز میزان فروش آنلاین در ایران ۴ درصد کل اقتصاد بود و امروز بیش از ۶ درصد شده و فردا بیش از ۱۰ درصد خواهد شد! ما در این درصدها چه نقشی داشته ایم و خواهیم داشت؟
۲ – توجه به چابک شدن در همه زمینه ها
چابک سازی سازمانی به معنای توانایی پاسخگویی و واکنش سریع و موفقیت‌آمیز به تغییرات محیطی است. بی شک سازمان و اقتصادی موفق خواهد بود که همواره چابک و سریع و پویا باشد. همه ما باید در کسب و کارمان چابک و سریع شویم، باید در هر شرایطی بتوانیم با حداکثر سرعت تغییر کنیم، استراتژی هایمان و تاکتیک های مان را تغییر دهیم و حتی در صورت لزوم، چشم انداز خویش را نیز عوض کنیم! سازمان های چابک فقط به هماهنگی با تغییرات نمی اندیشند؛ بلکه سعی می کنند از فرصت های بالقوه در یک محیط متلاطم و بحران های پیش رو استفاده کنند تا پیشرفت کنند و نسبت به رقبا، متمایز شوند! در ادبیات مدیریت، بحث استراتژی ژله ای مطرح شده و این که یک سازمان باید بتواند مثل ژله، استراتژی های خود را تغییر دهد. در کسب و کار و تولید و بازرگانی و خدمات نیز باید هر یک از ما بتوانیم، به صورت ژله ای و متغیر عمل کنیم و هر زمانی در صورت لزوم چشم انداز، اهداف، استراتژی ها، تاکتیک ها و اهدافمان را در دستیابی به هدف تغییر دهیم؛ اگر در برنامه هایمان و چشم اندازمان به صورت ۵ ساله و ۳ ساله و حتی کوتاه مدت، مواردی بوده که نیاز به تغییر دارد، باید هرچه سریع تر با بحران موجود و شرایط پس از آن تغییرات لازم را ایجاد کنیم. یکی از خصوصیات شرکت های موفق و امروزی در سطح جهان، همین چابک بودن است که این بحران به همه ما ثابت و الزام کرد که همگی باید چابک شویم؛ پس این را هم درسی بدانیم از کرونا که فرصتی جدید فراروی ما قرار داده است!
۳ – اهمیت آینده پژوهی و سناریو نویسی
آینده پژوهی علمی جدید و میان رشته ای است که با جستجوی منابع و عوامل تغییر یا ثبات، به پیش بینی و تجسم آینده های بالقوه و برنامه ریزی برای آن می پردازد. در طول سالهای گذشته آینده پژوهی و سناریو نویسی برای اقتصاد و کسب و کارها امری جا افتاده شده که بیشتر در غرب به آن می پرداختند و کمتر در ایران به آن توجه می شد. بحران موجود، به ما این درس را داد که باید آینده پژوهی را جدی تر بگیریم. باید آینده های ممکن و محتمل و دلخواه را بررسی کنیم؛ باید برای وضعیت آینده خود، سناریوهای خوش بینانه، بدبینانه و واقع بینانه را مدنظر قرار دهیم و بدانیم که کنش و واکنش ما در عرصه اقتصاد بدون پیش بینی آینده و آینده پژوهی، حرکت در مسیر تاریکی است. گرچه اقتصاد ایران خصوصا در ۱۰ سال گذشته با بحران ها و مشکلات مختلفی مواجه بود و در کمتر از ۱۰ سال ارزش پول ملی کمتر از ۲۰ برابر شده و مشکلات تحریمی و تورمی و رکودی، گریبانگیر اقتصاد ما بوده است، لیکن این بحران بین المللی، بیش از پیش ما را با این واقعیت مواجه کرد که در برنامه ریزی ها، در خرید، فروش، مارکتینگ، تبلیغات، وام گرفتن، جذب نیروی انسانی و مدیریت یک صنعت و کسب وکار، لازم است همواره نیم نگاهی به موضوعات کلان آینده پژوهی و سناریو نویسی در فازهای مختلف داشته باشیم. همواره نقدینگی و سناریوهای بدبینانه را هم مدنظر داشته باشیم و برای وضعیت قرمز و بد، پیش بینی و پشتوانه داشته باشیم.
۴ – نقش بهداشت در زندگی فردی و جمعی
زیرساخت های پزشکی و بهداشتی ایران در مقایسه با کشورهای جهان سوم، معمولا رتبه خوبی داشته است؛ لیکن این بحران به ما درس های مختلفی در زمینه رعایت اصول بهداشتی و پزشکی داده است. من فکر می کنم بعد از تمام شدن این بحران، ما در زیست فردی و اجتماعی مان در خرید هایمان در رستوران ها و تالارها و هتل ها و در تعاملات و کنش های اجتماعی، بیش از پیش به مسئله بهداشت فردی و جمعی اهمیت خواهیم داد. گرچه این موضوع بیشتر در طبقه متوسط به بالا، کارکرد و بروز و ظهور خواهد داشت اما به طور کلی فرصتی برای جامعه ایرانی فراهم خواهم آورد که بیش از پیش به مسئله بهداشت اهمیت دهد. در طول مدت ۱۶ ماه گذشته که قرنطینه های مختلفی را شاهد بودیم یا وضعیت های قرمز و نارنجی و زرد و…، در زمینه تفریحات، با خانواده بودن، اصول اخلاقی، اصول بهداشتی، کتاب خواندن و فیلم دیدن و… مردم ما عادت های خوبی تجربه کرده اند که احتمالا بعد از آن هم ادامه پیدا خواهد کرد و احتمالا عادات خوبی خواهد بود که ممکن است جایگزین عادات نه چندان خوب ما شود.
۵ – توجه به توسعه فردی، مهارت و آموزش
من خیلی از افراد را در این مدت دیده ام که خصوصا در ماه های اولیه همه گیری کروننا به واسطه قرنطینه شدن و بیکاری، بیش از پیش کتاب می خوانند، درس می خوانند، آموزش می بینند، لایوهای اینستاگرامی آموزشی می بینند و سعی می کنند بیشتر آموزش ببینند و مهارت های خود را افزایش دهند. لذا این جریان یک فرصت برای همه ماست که بیش از پیش روی توسعه فردی کار کنیم، بیشتر روی مهارت های خودمان کار کنیم و بر اساس آن مهارت ها توسعه شغلی داشته باشیم. چه بخواهیم و چه نخواهیم بحران کرونا موجب تعطیلی برخی مشاغل شده و خواهد شد، موجب افول و بحران اقتصادی برای برخی تولیدی ها شده و خواهد شد، برای برخی افراد هم موضوع بیکاری را ایجاد خواهد کرد، حالا فرصت است که بیش از پیش روی توسعه فردی و مهارت آموزی خودمان کار کنیم، اگر لازم است زبان خارجی یاد بگیریم، دیجیتال مارکتینگ یاد بگیریم، کارکردن در فضای مجازی یاد بگیریم، فروش شبکه ای یاد بگیریم، حضور در بورس و رمرز ارزها را به صورت تخصصی فرابگیریم، مهارت های فروش و مذاکره و ارتباطات را فرا بگیریم و روی مهارت ها و خودمان کار کنیم، تا بتوانیم بهتر از قبل و در شرایطی متفاوت از گذشته، ادامه دهیم؛ این فرصتی است که ممکن است تلخ باشد اما در نهایت در صورتی که از آن استفاده کنیم، شیرین خواهد بود! آنهایی که با توجه به مشکلات ناشی از کرونا بیکار یا کم کار شده اند و دچار بحران های اقتصادی شده اند اگر از این فرصت برای توسعه فردی و مهارت و آموزش استفاده نکنند، بی شک دچار بازی دو سرباخت شده اند!
۶ –بهره وری و جایگاه مهم آن در موفقیت
همانطور که اشاره کردم بحران کرونا، مشکلاتی فراروی اقتصاد و کسب و کارها ایجاد کرده و در این میان آن چه مهم است، بهره وری بیشتر است. ما در استفاده از انرژی ها و منابع مان معمولا خیلی سخاوتمندانه عمل می کنیم. منابع انسانی بیش از نیاز داریم، از منابع انسانی نمی توانیم حداکثر بهره وری را داشته باشیم، از انرژی ها و منابع مادی مان استفاده بهینه نمی کنیم، در یک سازمان فضاها، مکان ها، اتاق ها و تجیهزات زیادی بلااستفاده می مانند، در سرما و گرما و انرژی های داخل یک سازمان، توجه لازم را نمی کنیم، از سرمایه های مالی مان بهره گیری لازم را نداریم و بعضا ریخت و پاش داریم و… اما این بحران مثل یک معلم سخت گیر وارد عمل شده است! حالا ما لازم است که بیشتر از منابع استفاده کنیم و کارآیی و اثرگذاری را در سازمان بیش از پیش تجربه کنیم و بهره ور تر عمل کنیم. یکی از وظایف ما در این راستا این است که همراه با کاهش نقدینگی مردم و رکود تورمی ناشی از بحران کرونا، کالاها و خدمات مان را ارزانتر عرضه کنیم. همچنین در راستای بهره وری باید یاد بگیریم که همه تخم مرغ هایمان را در یک سبد نگذاریم، از تمامی سرمایه ها و امکانات مان بهترین استفاده را بکنیم. باید بتوانیم این هم یک فرصت برای توسعه و تعالی ماست و توفیق اجباری است که در جزء جزء سازمان مان موضوع بهره وری را جدی بگیریم.
۷ – اهمیت مشتری
سالهاست که در درس های مدیریت و مارکتینگ، به مشتری مداری و مشتری نوازی و فرامشتری مداری پرداخته شده و همه به آن توجه می کنند. اما امروز بعد از بحران کرونا، بی گمان فرصت و تلنگر جدی تری برای ماست که بیش از پیش به اهمیت مشتری پی ببریم. کسب و کارها، رستوران ها، هتل ها، فروشگاه ها می بینند که اگر مشتری نباشد، تمام ساختمان و دکور و دیزاین و اجناس آنها، بی معناست! تولید کننده ها می بینند اگر مغازه دارها و مشتریان شان پول نداشته باشند و چک هایشان تامین نشود، آنها هم بی معنا می شوند و به مشکل جدی بر می خورند! پس همه چیز در یک اقتصاد و کسب کار، مشتری است! مشتری است که به کسب و کار ما معنا می دهد و مشتری است که پادشاه واقعی است! پس باید بعد از این بحران، متفاوت از گذشته به مشتریان پرداخت، لازم است بیشتر به مدیریت ارتباط با مشتریان و سی آر ام توجه کنیم، باشگاه مشتریان تشکیل بدهیم، مشتریان را بیشتر احترام کنیم، در فضای مجازی با آنها مرتبط شویم، خواسته های آنها را بیشتر بشنویم و دقیقا ببینیم که چه می خواهند و برای آنها چه بکنیم؟
۸ – شغل ها و خدمات جدید
فرصت دیگری که بحران کرونا برای اقتصاد ایران فراهم می آورد، ایجاد تغییرات اساسی در برخی کسب و کارها و یا ایجاد شغل های جدید است. بسته بندی مواد غذایی، ظروف استریل، خدمات بهداشتی، ضدعفونی کننده ها، خدمات آنلاین آموزشی و… شاهد تحولات زیادی خواهیم بود. بسیاری از کسب و کارها هم باید در ارائه خدمات خود متفاوت از گذشته عمل کنند. ما در این مدت با خدمات متفاوت بانک ها و ارائه برخی خدمات جدید مواجه بوده ایم، آموزش آنلاین در دانشگاه ها و آموزش مجازی و تلویزیونی مدارس و… را تجربه کرده ایم که همه اینها می تواند ادامه پیدا کند. مدیران زیادی در همین روزها با من مواجه بوده اند که پیش از این عقیده ای به اینترنت و فضای مجازی نداشته اند و این روزها از فروش اینترنتی و آنلاین و یا آموزش مجازی استقبال می کنند و به شکلی بحران کرونا برای همه ما این الزام را ایجاد می کند که در شغل و کسب و کارمان، تغییرات اساسی ایجاد کنیم و یا برای برخی که بیکار می شوند یا کسب و کارشان افول می کند این اجبار ایجاد می شود که به شغل های جدید و کسب و کار نو فکر کنند.
به هر حال بحران کرونا یک واقعیت است، نه می توان آن را انکار کرد، نه می توان آن را کلا نابود کرد و نه می توان از آن فرار کرد، و نمی توان همینطور منتظر بود، دنیای جدید پسا کرونا پیش روی ماست و باید از فرصت های متعددی که بعد از آن ایجاد خواهد شد استفاده کرد، من فقط ۸ فرصت را اشاره کردم و بی گمان فرصت های متعدد دیگری به تبع هر یک از ما ایجاد خواهد شد که در صورت بهره گیری از آنها، موفقیت زیادی تجربه خواهیم کردیم و از آن آدم هایی خواهیم شد که سال های بعد خیلی افراد درباره ما خواهند گفت که او فرد خیلی خوش شانسی است! بیاییم به تاریکی نفرین نفرستیم، شمعی روشن کنیم، فرصت ها را ببینیم و از آنها استفاده کنیم و خوش شانس باشیم!
سید علی ناظم زاده :مشاور و پژوهشگر کسب و کار
منتشر شده در پایگاه خبری سپهر اقتصاد
فرصت های کرونا برای اقتصاد ما